Verschwiegene Lieder: een levenswerk

Hoe zijn jullie op het idee gekomen om muziek van vervolgde componisten op te sporen?
‘Wij studeerden eind jaren 90 bij Konrad Richter in de liedklas in Stuttgart. Hij had kopieën van de originele manuscripten van liederen van Viktor Ullmann. Met de liedklas hebben we voor de Duitse radiozender SWR die liederen uitgevoerd. Dat is het begin geweest en raakte iets bij ons. We zijn daarna steeds meer liederen van Ullmann gaan verzamelen en dat breidde zich uit naar andere componisten. In het begin hebben we dus alleen van manuscripten gespeeld, omdat die muziek nog helemaal niet uitgegeven was.’

Hoe kwam Richter daar dan aan?
‘Richter heeft Ullmanns pianosonates opgenomen. Hij is een van de eersten geweest die heeft gezorgd dat ook de liederen toegankelijk werden voor zangers en pianisten, dankzij contacten in Londen. Vóór zijn transport naar Auschwitz gaf Ullmann zijn manuscripten uit Theresienstadt aan zijn vriend Emil Utitz, met het verzoek ze ook door te sturen naar Hans Günther Adler – in de hoop dat beiden het zouden overleven. Zo is de muziek in Londen terecht gekomen. Ullmann was een belangrijke figuur in Theresienstadt. Hij componeerde daar veel, dirigeerde, hij leidde de Studio für Neue Musik, en werkte samen met andere componisten, waaronder Pavel Haas en Hans Krása. In 1944 zijn veel grote componisten en kunstenaars op transport gezet. Daardoor is heel veel muziek verloren gegaan, gelukkig is er ook veel bewaard gebleven, vaak jarenlang verborgen in dozen, wachtend om weer ontdekt te worden.
Wij spelen ook liederen van James Simon, van hem is muziek bewaard gebleven doordat hij het tijdig naar zijn minnares Toni Apel (Appelbaum) in Amerika stuurde. Toni was getrouwd en voor de oorlog al gevlucht naar Amerika.’

Zijn dat allemaal manuscripten, of is er ook iets van uitgegeven?
‘Sommige dingen zijn uitgegeven, maar wij hebben nu de grootste verzameling James Simon manuscripten in bezit. Robbert heeft ooit in een antiquariaat een album gevonden met liederen van James Simon. Die muziek klonk heel mooi en het was gedrukt, maar voor de rest konden we heel weinig vinden over hem. En dat is zo fijn aan de middelen in ons tijdperk: dankzij internet kom je in contact met anderen die kunnen helpen om Simons werken op te sporen. We hebben nu ongeveer tachtig liederen veelal als manuscript verzameld. We krijgen steeds vaker contact met mensen uit andere landen die ook met James Simon bezig zijn. Robbert heeft in 2022 bij Donemus een nieuwe uitgave verzorgd van het laatste strijkkwartet, dat is recent in première gegaan, onder andere in samenwerking met Eleonore Pameijer van de Leo Smit Stichting. Dat vinden wij zulke dankbare projecten. Ik vind dat soms heel ontroerend; je speelt muziek, en wie weet wanneer dat voor het laatst heeft geklonken. Het is een doorlopend project van ons geworden, dat nog steeds voor verrassingen zorgt.’

Dit project is dus nooit klaar, dit is eigenlijk een levenswerk.
‘Ja, we blijven zoeken naar nieuwe muziek.’

Ik vroeg me af, het thema van de dag, Wanderlust, hoe past jullie programma daarin?
‘Ons thema is eigenlijk Auswandern, ofwel migratie, in geval van deze componisten noodgedwongen. Als je bijvoorbeeld kijkt naar het verhaal van Hans Gál, hij was een voorname en erkende componist en musicoloog uit Wenen. Hij werd directeur van het conservatorium in Mainz, en had contact met Richard Strauss en Furtwängler. Hij moest vluchten, wilde naar Amerika, maar strandde in het Verenigd Koninkrijk. Daar werd hij gevangengezet in een interneringskamp omdat hij uit vijandelijk gebied kwam. Hij kwam terecht tussen nazi-Duitsers, zijn grootste vijanden; dat is heel vernederend geweest. Hij is uiteindelijk in Edinburgh terecht gekomen, waar hij een van de medeoprichters is geworden van het beroemde Edinburgh Festival. Dus qua thematiek gaat het hier om het ontbreken van wanderlust en gaat het om de noodzaak van het wandern.’

Ik vond het verhaal van Jan van Gilse ook zo triest, dat zijn kinderen net als hij in het verzet zaten en werden gefusilleerd, en dat hij vervolgens ziek wordt en sterft, ondergedoken bij Rudolf Escher …
‘Ja, zo heeft elke componist in ons programma een indrukwekkende en beladen geschiedenis. Hun individuele verhaal komt heel dichtbij als je een eigen handgeschreven manuscript voor je ziet. Je ziet vaak inktvegen, aantekeningen en potloodcorrecties er nog bij staan. Het lijkt soms of je een beetje in het hoofd van de componist kunt kijken.’

Dat is nog wel moeilijk, om te beslissen wat er staat. Doen jullie dat samen?
‘Meestal gaan we eerst samen voor de manuscripten zitten om een beeld te vormen van de kwaliteit. Simon is soms vervreemdend, expressionistisch, maar op een gegeven moment herken je zijn stijl, dus dan wordt het ook makkelijker om keuzes te maken. Dat is een voordeel als je samen bent, het proces kan sneller gaan, je praat er nog over door na het spelen. We kunnen snel ideeën en meningen uitwisselen.
Inmiddels werken we al 25 jaar aan dit repertoire, uiteraard ook naast bekendere werken en componisten. Maar deze verdwenen muziek blijft ons intrigeren, omdat we beseffen dat er door de oorlog een gat geslagen is in de muziekgeschiedenis: heel veel goede muziek en hun componisten zijn verdwenen van het concertpodium, ze zijn als het ware verzwegen. Wij willen ze die aandacht weer geven, omdat ze net zo’n plek verdienen als hun bekendere tijdgenoten die een andere weg konden bewandelen.’

Femke de Graaf

Klik hier om het volledige programma van de Dag van het Lied te bekijken >